1: اقتصاد هدفداریکی از غرائزی که با خلقت انسان در وجود او ودیعه گذاشته شده است ، غریزه کسب ثروت و جمع آوری آن می باشد ، زیرا انسان همیشه نسبت به تامین آینده خود و کسانی که به او به نوعی وابستگی دارند، نگران است و همیشه بدنبال کار و تلاشی است که بتواند مقداری از دست آورد های خویش را جهت تامین نیاز های آینده خود ذخیره کند و نگرانی خود را نسبت به این امر برطرف سازد .به همین خاطر مکتب اسلام به کار و جمع آوری  و نگهداری آن توجه خاص دارد . دین مبین اسلام نسبت به کار و نوع درآمد و چگونگی کسب مال و مصرف آن نکات قابل توجهی دارد که قرآن مال و ثروت را زینت زندگانی انسان بشمار می آورد . می توان این مساله را از این آیه قرآن کریم به خوبی دانست؛ « مَن کانَ یُرِیدُ الْحَیَوةَ الدُّنْیَا وَ زِینَتهَا نُوَف إِلَیهِمْ أَعْمَلَهُمْ فِیهَا وَ هُمْ فِیهَا لا یُبْخَسونَ»{3}کسانی که زندگی دنیا و زینت آن را طالب باشند اعمالشان را در این جهان بدون کم و کاست به آنها می دهیم.   همانطور ی که روشن است خدای متعال می فرماید انسان اختیار دارد؛ دست به انتخاب بزند و اگر فردی رفاه و آسایش دنیا را انتخاب کرد ، اولا این انتخاب مردود شمرده نمی شود ، بلکه مورد تایید دین مقدس اسلام نیز است ، ثانیا"  می فرماید ؛ ما او را در این راه کمک می کنیم و آنچه را که خواسته و اختیار نموده است به او خواهیم داد و چیزی هم از آن کم نمی کنیم ،چرا که می تواند این انتخاب با یک هدف عالی عقلانی صورت گرفته باشد مورد تشویق تایید روایات و قرآن کریم است که انسان  با این کسب مال و ثروت نه تنها به خود بلکه به اجتماع نیز منفعت می رساند . در نهج البلاغه و دیگر مجموعه های حدیثی و روایی نیز مطالبی بسیاری از امام المتقین علی (ع) در خصوص سیاست های کلی اقتصاد به معنای اعم آن و کار ، تولید و سرمایه به انواع جزئی آن فراوان به چشم می خورد، که دستاورد های درخشانی در جهت رونق اقتصادی فرد و  جامعه را به همراه  خواهد داشت . امیرالمومنین علی (ع) در قسمتی از نامه 53 به مالک اشتر می نویسد :وَاعلَم أنَّ الرعیه طبقات لا یصلح بعضها الا ببعض ولا غنی ببعضها عن بعض : فمنها جنودالله ، و منها کتاب العامه والخاصه، و منها قضاه العدل ، و منها عمال الانصاف و الرفق، ومنها اهل الجزیه و الخراج من اهل الذمه و مسلمه و منها التجار و اهل الصناعات   و منها الطبقه السفلی من ذوی الحاجه و المسکنه ، و کل قد سمی الله له سهمه ، و وضع علی حده فریضه فی کتابه او سنه نبیه عهدا منه عندنا محفوظا{4} «ای مالک بدان ! مردم از گروههای گوناگونی می باشند که اصلاح هر یک جز با دیگری امکان ندارد و هیچ یک از گروهها از گروه دیگر بی نیاز نیست. از آن قشرها ،لشگریان خدا، نویسندگان عمومی و خصوصی، قضات دادگستر ، کارگزاران عدل و نظم اجتماعی ، جزیه دهندگان ، پرداخت کنند گان مالیات ، تجار و بازرگانان ، صاحبان صنعت و پیشه وروان و طبقه پایین جامعه از نیازمندان و مستمندان می باشند، که برای هریک خداوند سهمی مقرر داشته و مقدار واجب آن را در قرآن یا سنت پیامبر تعیین کرده که پیمانی از طرف خداست و نگهداری آن بر ما لازم است.»دانستن و اهمیت به کار و تلاش برای رسیدن به آسایش همگانی ، نکته ای است که در کلمات معصومین (ع)  بخصوص امیرالمومنین علی (ع) به وفور به چشم می خورد ، کار گروهی برای ایجاد یک اقتصاد پویا در یک جامعه همیشه مورد تاکید بوده است ، همانطوری که از نامه امام علی (ع) دانسته شد، از نیروهای نظامی ، بازرگانان ، تجار ، صنعت گران ، نویسندگان ، شرکت در کار گروهی ایجاد یک محور واحد برای حل مسائل در یک جامعه ، به عنوان  ارزش تلقی شده و از دیدگاه خدای متعال نیز  سهمی برای هریک در نظر گرفته شده است . و یا اینکه مال و ثروت در برخی از آیات بعنوان ارکان اصلی زندگی دنیا معرفی شده و فرزندان  را نیروی کار کارآمد ارزشمند   جامعه به شمار آورده است . و در حقیقت مهمترین زینت دنیا را امکانات اقتصادی و نیروی انسانی می داند که برای رسیدن به هرگونه رفاه و آسایش ؛ وجود این دو اصل را لازم می شمارد . الْمَالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیَوةِ الدُّنْیَا وَ الْبَـقِیَـتُ الصَّــلِحَـتُ خَیْرٌ عِندَ رَبِّکَ ثَوَابًا وَ خَیْرٌ أَمَلاً»{5}«مال و فرزندان ، زینت حیات دنیا هستند و باقیات صالحات (ارزشهای پایدار و شایسته ) ثوابش نزد پرودگار بهتر و امید بخش تر است. خدای متعال برای اینکه انسان در روی زمین به آسایش و رفاه زندگی نماید ، در بیان دیگری می فرماید إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَی الْأَرْضِ زِینَةً لَّهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا همانا ما آنچه را بر روی زمین است زینت آن قرار دادیم تا آنان را بیازماییم که کدامشان نیکوکارترند.{6}«آنچه را که روی زمین است زینت قرار دادیم» بطور کلی تمامی مخلوقات کره خاکی را زینت برای انسان ها معرفی می کند، با اندک دقتی روشن می شود که انسان ها از هرچه خداوند خلق نموده بنوعی در رفاه و آسایش و تزیین شئونات زندگی خویش بهره می جویند البته در ادامه آیه می فرماید تمام اینها در راه آزمایش و چگونگی سربلند آمدن از این آزمایش مهم است ، آیا هرکسی که هرنوع امکاناتی در اختیار داشت می تواند ، هرنوع استفاده ی شخصی را از اموال عمومی  داشته باشد؟ یا باید به حد تعادل و در رفاه عمومی مصرف نماید؟!. بهرحال خدای متعال هرنوع استفاده بی مبالات از ابزار زینتی و عمومی را جایز نمی داند، بلکه کسانیکه بهترین استفاده را در مسیر صحیح از اینگونه امکانات ببرند موفق می داند و این ها را ابزار امتحان انسان ها می شمرد. از جمله آیاتی که تصریح دارد، زینت دنیا زمانی برای انسان مفید و ارزشمند است که استفاده صحیح از آن بشود و گرنه موجب تباهی و انحراف می شمارد، آیه ذیل است؛

وَقَالَ مُوسَی رَبَّنَا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَمَلأهُ زِینَةً وَأَمْوَالاً فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا رَبَّنَا لِیُضِلُّواْ عَن سَبِیلِکَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلَی أَمْوَالِهِمْ وَاشْدُدْ عَلَی قُلُوبِهِمْ فَلاَ یُؤْمِنُواْ حَتَّی یَرَوُاْ الْعَذَابَ الأَلِیمَ {7}« موسی گفت پروردگارا، تو فرعون و اطرافیانش  را زینت دادی و اموالی (سرشار)در زندگی دنیا به آنها داده ای و نتیجه اش این شده که (بندگانت را) از راه تو گمراه می سازد پرودگارا، اموالشان را نابود کن. »زینت و اموال دنیا ارزشمند است و راهگشای بسیاری از مشکلات اقتصادی ، اجتماعی ،  فرهنگی و سیاسی است و موجب عمران و آبادانی و امنیت جامعه می باشد، اما اینها تنها زمانی نتیجه بخش خواهد بود که به روش عقلایی صحیح و درست از آن بهره برداری شود و آن را وسیله ای جهت پیشرفت مادی و معنوی جامعه قرار دهند، در غیر این صورت مورد سرزنش قرار خواهد گرفت. همانطوری که حضرت موسی می بیند فرعونیان ثروت و سرمایه های سرشار را در جهت گمراه کردن مردم جامعه استفاده می کنند ، از خدای متعال برای نابودیشان دعا می کند .باید توجه داشت که مال و ثروت ، اگر بطور صحیح ، معقول و هدفمند مورد استفاده قرار نگیرد موجب تباهی و فساد جامعه خواهد بود .

2: رشد اقتصادی در سایه تولید ملی و سرمایه داخلی

علاوه بر نیازمندیهای انسان در ابعاد مختلف زندگی که او را به سعی و تلاش وادار می کند، قرآن کریم در آیات متعددی انسان را به کوشش ، تشویق می نماید، دین مقدس اسلام کار و تلاش را جز ، عبادت ها به شمار می آورد که در حکم جهاد فی سبیل الله است.

إِنَّ سَعْیَکُمْ لَشَتَّى.{8} «بدرستیکه سعی و تلاش شما مختلف است»

خدای متعال در این آیه شریفه ؛ به صراحت بیان می کند که باید سعی و تلاش و افراد در یک جامعه مختلف باشد و در زمینه ها و رشته های گوناگون علمی و اقتصادی، فرهنگی ، سیاسی ، اجتماعی به فعالیت بپردازند. یا اینکه در جای دیگر با بیانی دیگر با وضوح بیشتری بیان می دارد:

وَمَنْ أَرَادَ الآخِرَةَ وَسَعَى لَهَا سَعْیَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِکَ کَانَ سَعْیُهُم مَّشْکُورًا{9}« و آن کسی که سرای آخرت را بطلبد و سعی و کوشش خود را برای آن انجام دهد در حالی که ایمان داشته باشد سعی و تلاش او (ازسوی خدا) پاداش داده خواهد شد.

این آیه هرچند اشاره به سعی و تلاش برای وصول به نعمات دنیایی دیگر دارد اما  می توان نتیجه گیری متفاوت داشت و آن اینکه انسان به کوشش و فعالیت توصیه شده است چه برای ثواب و کسب اجر اخروی و چه برای عمران و آبادانی در این جهان ، انسان با کار و کوشش و سعی و تلاش می تواند به اهدافی که دارد دست پیدا کند و در هرزمینه ای به موفقیت دست پیدا کند.

تبدیل تهدید به فرصت از مهمترین پایه های  سعی و تلاش برای آبادانی و عمران و ایجاد اقتصاد پویا است . فرصت سوزی و دچار تهدید شدن از بزرگترین غصه های انسان می باشد که امیرالمومنین علی (ع) به آن تصریح کی کند «إِضَاعَةُ الْفُرْصَةِ غُصَّةٌ»{10} از دست دادن فرصت اندوه بار و غصه ناک است.

برای این منظور ؛ نه تنها دولت مردان باید تلاش کنند تا تهدید ها به فرصت تبدیل شود بلکه باید همه افراد جامعه هرکس به نوعی ، کشاورز ، صنعت گر ، کارگر ،کارفرما و همه و همه تلاش نمایند. امام علی (ع) توجه به آبادانی کشور و رونق دادن به کسب و کار و تجارت را از اصول کلی برنامه ریزی اقتصادی بیان می کنند و خطاب به مالک اشتر ، می نویسد: .....وَ لْیَکُنْ نَظَرُکَ فِی عِمَارَةِ اَلْأَرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِکَ فِی اِسْتِجْلاَبِ اَلْخَرَاجِ لِأَنَّ ذَلِکَ لاَ یُدْرَکُ إِلاَّ بِالْعِمَارَةِ وَ مَنْ طَلَبَ اَلْخَرَاجَ بِغَیْرِ عِمَارَةٍ أَخْرَبَ اَلْبِلاَدَ وَ أَهْلَکَ اَلْعِبَادَ وَ لَمْ یَسْتَقِمْ أَمْرُهُ إِلاَّ قَلِیلاً......{11}باید تلاش تو در آبادانی زمین بیشتر از جمع آوری خراج باشد که خراج جز با آبادانی فراهم نمی گردد و آن کس که بخواهد خراج را بدون آبادانی مزارع به دست آورد، شهرها را خراب ؛ و بندگان خدا را نابود و حکومتش جز اندک مدتی دوام نیاورد. پس اگر مردم شکایت کردند؛ از سنگینی مالیات، یا آفت زدگی ، یا خشک شدن آب چشمه ها ، یا کمی باران ، یا خراب شدن زمین در سیلاب ها، یا خشکسالی ، در گرفتن مالیات به میزانی تخیف ده ؛ تا امورشان سامان گیرد، و هرگز تخفیف دادن در خراج ، تو را نگران نسازد زیرا آن اندوخته ای است که در آبادانی شهرهای تو و آراستن ولایت های تو نقش دارد و رعیت تو را می ستایند و تو از گسترش عدالت میان مردم خشنود خواهی شد و به افزایش قوت آنان تکیه خواهی کرد، بدانچه در نزدشان اندوختی و با آنان بخشیدی ، و با گسترش عدالت در بین مردم ، مهربان با رعیت ؛ به آنان اطمینان خواهی داشت . آنگاه اگر در آینده کاری پیش آید و به عهده شان بگذاری ، با شادمانی خواهند پذیرفت، زیرا عمران و آبادی قدرت تحمل مردم را زیاد می کند»

نکات بسیار مهم این نامه توجه امام علی (ع) به سازندگی و تولید و سرمایه ای است که متکی به توان و نیروی کار جمعی است ؛ اگر آبادانی و توجه به اشتغال در جامعه گسترش پیدا کند ، جوانان و مردم با امید و سرزندگی بیشتری  به آینده خود اعتماد خواهند کرد. بدون تردید ، مطابق آیات شریفه قرآن کریم نیز یکی از وظایف انسانها در طول عمر و حیات مادی خود بر روی زمین آبادانی و عمران است ، این مساله گاهی در قالب احیاء اراضی موات و تبدیل آن به زمین های حاصلخیز و بهره برداری از آن و زمانی در قالب ساخت و ساز بناهای مسکونی و ایجاد شهرها    با رعایت اصول ایمنی و بهداشتی می باشد و این مهم در سایه کار و تلاش تحقق خواهد یافت . هُوَ أَنشَأَکُم مِّنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ ? إِنَّ رَبِّی قَرِیبٌ مُّجِیبٌ.{12} « هُوَ اَنْشَأَکُمْ مِّنَ الْاَرْضِ» اوست که آفرینش و پدید آوردن شما را از زمین آغاز کرد؛ چراکه «آدم» را که پدر شما انسانهاست، او آفرید.« وَاسْتَعْمَرَکُمْ فیها» عمران و آبادانى زمین را به شما وانهاد و شما را نیازمند به آن ساخت تا آن را آباد سازید و در آن بساط زندگى بگسترانید و از نعمت‏هاى آن بهره‏ور گردید در واقع او به شما فرمان داد که با ساختن خانه‏ها و شهرها، آباد ساختن مزارع و دشتها، سر سبز و پرطراوت ساختن بوستان‏ها و کاشتن درختان و... زمین را آباد سازید.» از آیه شریفه برمی آید که خلقت و آفرینش انسان از زمین بوده و بقاء و دوام او نیز بستگی به عمران و آبادانی آن خواهد داشت و لذا خدواند این امر را به انسان واگذار نموده است و زمین را برای تولیدات و ایجاد فرصت های شغلی متفاوت در اختیار انسان گذاشته است.

روشن و مبرهن است که تمام مایحتاج انسان از همین زمین بدست می آید ، پس باید قدرت خلاقیت ، تفکر و تعقل خود مان را به کار بندیم در سالی که با نام تولید ملی و حمایت از کار و سرمایه داخلی نام گذاری شده است ، تلاش همگانی صورت بگیرد تا تمام تهدید های تحریمی دشمنان را به فرصت های ، نوینی برای شکوفایی اقتصاد داخلی متمرکز نماییم .